Factchecken in België

Knack is de enige speler van het Belgische medialandschap die ingeschakeld is als onafhankelijke factchecker door het International Fact-Checking Network. Journalist Brecht Castel licht toe hoe dat juist werkt.

Belgisch magazine Knack heeft al sinds 2012 een traditie van factchecken met een vaste rubriek in het magazine waarin een uitspraak van een politicus, een journalist of een BV wetenschappelijk tegen het licht wordt gehouden. Het team bestaat uit mensen met verschillende capaciteiten. Jan Jagers en Stefanie Van den Broeck doen voornamelijk de factchecks voor het magazine.  Karin Eeckhout, en ik factchecken berichten op Facebook en Instagram. En collega Rien Emmery (Arbiter of Tweets) bekijkt meer de context en het ontstaan van fake news. In totaal zijn we dus met vijf die op regelmatige basis aan fact checking doen voor Knack.

Hoe werkt fact-checking juist?

Je hebt een licentie van het IFCN nodig alvorens je erkend kan worden als onafhankelijk factchecking orgaan. Het International Fact-Checking Network, onderdeel van de Amerikaanse instantie Poyntr Institute, is opgericht voor en door journalisten en nieuwsmakers om de authenticiteit van het vak en het nieuws zelf te bewaren. Mediabedrijven die deel uitmaken van dit netwerk moeten zich houden aan strikte regels inzake transparantie met betrekking tot het weergeven van de juiste bronnen, het aantal bronnen met autoriteit,.. zodat de checks volgens de correcte standaarden worden uitgevoerd. We worden hierop ook gecontroleerd. Eén keer per jaar lichten controleurs van IFCN hun mediapartners door. Het is voor ons best arbeidsintensief om aan die regels te voldoen. Die procedures houden de kwaliteit hoog en laten onszelf ook kritisch kijken naar onze eigen methodes.

We vermelden niet bij elk factcheck dat onze fact-checking artikels goedgekeurd zijn door IFCN maar laten dit zien door onder andere de opbouw van het artikel, de bronnenlijst met directe links, de transparantie,..  

Een medium dat dit keurmerk niet heeft kan uiteraard nog steeds een  factcheck doen, maar hoeft niet per se te voldoen aan alle eisen die de IFCN oplegt.

Wil dit zeggen dat er ook sancties zijn?

Er wordt inderdaad streng op toegezien dat alles correct verloopt. Is dat niet het geval dan kan het zijn dat er iets aan het artikel moet worden aangepast. Daarover zijn we in dat geval steeds transparant. In het slechtste geval kan je ook je keurmerk kwijt geraken.

Merken jullie een toename van foutieve info die toch verspreid wordt?

Misinformatie heeft altijd bestaan en is niet iets dat nu totaal nieuw is. De term ‘fake news’ is nu wel mainstream geworden doordat bekende politici als Trump die vaak gebruiken.  Alles wat niet overeenstemt met zijn wereldbeeld bestempelt hij als fake news, waardoor die term ingeburgerd is geraakt. Het meest kwalijke is wanneer mensen binnen een machtsfunctie, zoals politici maar ook BV’s, influencers, journalisten,.. misinformatie delen. 

Doordat er meer aandacht voor is de laatste jaren, wordt er ook kritischer naar sociale media gekeken. Naar mijn mening zijn we op een positief punt gekomen dat sociale mediaplatformen eindelijk beginnen in te zien dat ze een verantwoordelijkheid hebben hierin. Door die platformen is het makkelijker geworden om fake news te delen. Die misinformatie blijft leven zonder controlemechanisme dat rekening houdt met context. Het is voor Facebook, Twitter,.. in ieder geval niet makkelijk om hier een strategie in te bepalen. Enerzijds willen ze een zo sociaal mogelijk platform bieden waar vrije meningsuiting key is. Langs de andere kant is het wenselijk dat echte misinformatie, die een gevaar voor de bevolking kan zijn, tegengehouden worden (cfr. Trump die zegt dat het drinken van bleekmiddel je kan genezen van Covid19).

Heeft zo’n factcheck volgens jullie zin in Belgie?

De impact van het uit de wereld helpen van één hoax is vrij beperkt. De impact hiervan op de persoon die de hoax de wereld heeft ingestuurd kan best groot zijn in die zin dat die persoon voorzichtiger wordt en meer zal opletten alvorens hij of zij een boodschap publiek maakt. Dat effect kan je als lezer of als publiek niet meteen zien, maar is wel heel belangrijk. Personen of instanties die worden gefactcheckt en waarvan hun uitspraken meerdere keren fout blijken, kunnen hun credibiliteit verliezen. Behalve het effect op de persoon die foute informatie deelt, is er ook het effect op het publiek dat die foute info ziet/leest. Die mensen gaan hopelijk beseffen dat ze niet alles wat ze zien zomaar mogen geloven. Op die manier hopen we ertoe bij te dragen dat mensen kritischer kijken naar informatie. Een soort van media-opvoeding, zeg maar.

Wat is het meest opmerkelijke dat jij zelf ooit hebt gecorrigeerd?

Dat was het filmpje waarin iemand zich voordeed als aanhanger van de Black Lives Matter beweging aan een vrouw vroeg: “Kniel nu om je te excuseren voor je white privilege.” Ik ben dan achter die content aangegaan want op social was dat maar een filmpje van een minuut, hoewel het in werkelijkheid om een fragment van vier uur bleek te gaan waarin duidelijk werd dat die persoon geen goede bedoelingen had m.b.t. Black Lives Matter. Hij sprak constant de naam van George Floyd verkeerd uit, zei dat hij voor die ‘firma’ Black Lives Matter werkt terwijl dat geen bedrijf is, enzovoort. In de Amerikaanse context heeft het knielen een heel andere betekenis dan hier, het is door een American Football speler gestart als een soort protest. Dit komt niet overeen met de onderdanige betekenis die knielen in België heeft. Wanneer dat stukje uit zijn context gehaald wordt en erbij vermeld wordt dat het om een Black Lives Matter activist gaat, dan zijn dat dingen die ik echt schadelijk vind.

Nemen de media / partijen waarvan jullie een fact check gedaan hebben ooit terug contact met jullie op? Hoe reageren zij?

Ja dat gebeurt. Er zijn al betwistingen geweest en uiteraard zijn er hiervoor ook richtlijnen binnen IFCN. Elke partij heeft recht op dialoog en in de regel proberen we de betrokken partijen altijd te contacteren voor we de factcheck publiceren. We nemen dan uiteraard ook de tijd om die inzichten te bekijken. Wanneer we iets feitelijk aanpassen aan onze factcheck artikelen maken we dat publiekelijk en vermelden we expliciet dat iets is aangepast.

Wat hopen jullie hier uiteindelijk mee te bereiken?

De meerwaarde van factchecking ligt, wat mij betreft, uiteindelijk in het kritischer maken van burgers. Dat kan door duidelijk te maken waarom iets foutief is en de lezer meer attent te maken voor dat soort zaken in de toekomst. Als je bijvoorbeeld kijkt naar het artikel over het beeld van de drukke winkelstraat tijdens de eerste lockdown en ziet hoe subjectief dit is, zal een lezer bij een eventuele tweede lockdown dit soort ‘nieuws’ anders bekijken. Het is als een soort burgerzin of burgerplicht om rond je te kijken en niet alles zomaar aan te nemen wat er circuleert en ook andere mensen daarop attent te maken.

Door op een eenvoudige manier uit te leggen hoe we die fact checks doen, hoop ik dat lezers iets bijleren. Vaak is het niet zo moeilijk om na te gaan of iets juist of fout is. Een afbeelding checken met Google Images kost bijvoorbeeld weinig moeite. Uiteraard kan je als burger niet zomaar contact opnemen met de burgemeester, de politie, experts,.. maar als je kritisch kan nadenken over of iets wel of niet logisch is en dat leidt tot twijfel, dan ben je al op de goede weg. Kritische burgers zijn cruciaal voor een democratie.

Hoe kan het dat het gebruik van misleidende clickbaits kan blijven  bestaan?

Bij elk journalistiek medium worden soms fouten gemaakt. Bij commerciële media is er een grote druk is om inkomsten te verkrijgen door advertenties en abonnementen waardoor de focus op het aantal bezoekers en lezersaantallen enorm belangrijk is. Door die (tijds)druk kunnen er foutjes sluipen in berichtgeving.. Maar in het algemeen, als je iets wil vertrouwen, komen de mainstream media er nog steeds het beste uit. De meeste journalisten doen degelijk hun werk: ze checken de feiten die ze aanhalen en belichten zo duidelijk mogelijk alle kanten van de zaak.

Er zijn vaak patronen die terugkomen: het soort foto’s die uit het buitenland gehaald worden, uit hun context genomen worden en gelinkt worden aan andere informatie. Dat is niet uniek in Vlaanderen. Maar hoe komt het dat deze foto’s zo gepubliceerd kunnen worden? In principe stopt mijn werk bij het factchecken van die foto. Naar aanleiding van de publicatie van de foto van de drukke Kortrijkse winkelstraat door Het Laatste Nieuws heeft een ex-regio journalist een blogpost geschreven over de mogelijke oorzaak van het bestaan van dit type journalistiek. Hij vertrekt vanuit onze factcheck en zegt dat dit aantoont dat goede regio journalistiek aan het verdwijnen is. Er zijn te kleine redacties en te weinig middelen om aan grondige en goede regiojournalistiek te doen. Er zijn altijd redenen voor misinformatie; wanneer het gaat om bewuste misleiding is de intentie achter de verspreiding van misinformatie nog interessanter dan de misinformatie op zich.

Het is vaak een grijze zone; bepaald woordgebruik is subjectief en kan je niet bestempelen als onwaar. Als jij vindt dat 50 mensen in een straat met een bepaalde oppervlakte druk is, dan is dat zo. Alleen als het in die grijze zone eerder naar zwart neigt en je echt iets hebt van, ‘die titel met die foto klopt niet’, dan is er een groot probleem en moet dat ook benoemd worden.

Fact Checking en social media, hoe ver staat België hiermee?

In België staat dit nog in z’n kinderschoenen, maar Facebook heeft wereldwijd samenwerkingen met mediabedrijven om fact checks doen van zaken die circuleren op hun sociale platformen. Naast het offline halen van expliciete beelden die met geweld te maken hebben, is er een grote grijze zone van  content die misinformatie bevat. Volgens hun invulling van vrije meningsuiting worden dat soort posts niet zomaar verwijderd maar wil Facebook door het inschakelen van onafhankelijke mediabedrijven hier z’n verantwoordelijkheid opnemen. Dit soort content is enorm contextafhankelijk en moet case per case binnen die context bekeken worden.

Omdat we dus in het netwerk zitten van het International Fact-Checking Network kwam Knack in aanmerking om als factchecking partner voor Facebook te werken. 

We doen ongeveer 15 checks per maand. Als onafhankelijke checker kijken we of die zaken kloppen, zo niet komt er een grijs scherm over die post (Facebook) met de vermelding dat die post gecheckt is door onafhankelijke factcheckers waarbij je kan doorklikken naar ons artikel waarin de volledige analyse wordt gemaakt). Facebook zal die (deels) onware post dus niet offline halen, dus je kan als gebruiker dit scherm negeren en verder delen. Wat we wel zien is dat in pakweg 90% van die gevallen waarbij een gecheckte post niet juist blijkt te zijn dat die post minder gedeeld wordt, en misinformatie minder verspreid wordt.

Brecht Castel

Journalist & Factchecker Knack